Tại Việt Nam, những người từ đủ 60 tuổi trở lên được coi là người cao tuổi (NCT). Đây là độ tuổi thường hay phải dùng thuốc chữa bệnh, vì vậy cần phải có sự quan tâm chăm sóc cũng như phải có những cảnh báo nguy cơ đối với việc sử dụng một số loại thuốc, đặc biệt là các thuốc nội tiết, thuốc điều trị tim mạch, các thuốc tác dụng lên hệ thần kinh trung ương…

NCT thường gặp những thay đổi về tâm sinh lý, mắt mờ, tai lãng, sức yếu, chuyển động chậm chạp, cùng với xuất hiện tâm lý cô đơn, stres tuổi tác… càng ngày càng tăng theo tuổi tác. NCT có sự đáp ứng kém nhanh nhạy, khả năng tự điều chỉnh và thích nghi cũng giảm dần khi tuổi càng cao. Vì vậy, khi sử dụng bất kỳ một loại thuốc nào, cũng cần theo dõi và chỉ dẫn cẩn thận để tránh những tai biến, sự lệ thuộc thuốc hoặc những phản ứng không mong muốn trong quá trình dùng thuốc.

NCT thường hay mất ngủ. Việc giấc ngủ phải phụ thuộc vào thuốc thường hay gặp ở nhiều NCT. Nếu sử dụng thuốc đúng cách sẽ có tác dụng tốt để duy trì giấc ngủ. Nhưng nếu lạm dụng, dùng không đúng cách sẽ khá nguy hiểm. Sử dụng Benzodiazepin khiến NCT có nguy cơ lạm dụng, tăng nguy cơ suy giảm nhận thức, mê sảng, té ngã, gãy xương và tai nạn xe cơ giới.

Sử dụng đồng thời Diazepam với Opioid có thể dẫn đến an thần sâu, ức chế hô hấp, hôn mê và tử vong. Đối với các thuốc ngủ nhóm Barbiturate, Phenobarbital- khi lạm dụng để gây ngủ, thì nguy cơ quá liều ngay ở liều thấp cũng rất nguy hiểm. Một số thuốc hay bị lạm dụng trong cộng đồng có tên thương mại như Diazepam, Seduxen, Morphin, Gardenan… Nếu NCT buộc phải sử dụng các thuốc này, cần có sự giám sát chặt chẽ về liều dùng và cách dùng thuốc.

Thuốc chống trầm cảm có hoạt tính kháng Cholinergic mạnh như Amitriptyline cần tránh sử dụng cho NCT, vì an thần mạnh và gây hạ huyết áp thế đứng. Nếu buộc phải dùng, cần cân nhắc giữa lợi ích, rủi ro và có các biện pháp đề phòng thích hợp. Thuốc chống loạn thần Haloperidol làm tăng nguy cơ đột quỵ, suy giảm nhận thức và gây nguy cơ tử vong cao hơn ở những NCT mắc chứng sa sút trí tuệ. Tránh dùng thuốc chống loạn thần cho người bệnh cao tuổi sa sút trí tuệ hoặc mê sảng, trừ khi các lựa chọn không dùng thuốc được ghi nhận đã thất bại hoặc bệnh nhân đang đe dọa gây hại cho bản thân hoặc người khác. Nên dùng ở liều thấp nhất có hiệu quả và dừng thuốc ngay khi triệu chứng đã được cải thiện.

Một số thuốc như các nội tiết tố Androgens, Testosterone tiềm ẩn các vấn đề về tim mạch, nguy cơ cao ở nam giới bị ung thư tuyến tiền liệt. Các hormone tăng trưởng tác động lên cơ thể và có liên quan đến phù nề, đau khớp, hội chứng ống cổ tay, chứng vú to ở nam giới và suy giảm đường huyết lúc đói. Đối với các Estrogen toàn thân, cần cân nhắc việc giảm liều ở những phụ nữ lớn tuổi đã sử dụng kem bôi âm đạo hoặc viên đặt âm đạo có thành phần hormone này. Có thể sử dụng Estrogen liều thấp trong âm đạo để kiểm soát chứng đau khi quan hệ tình dục, nhiễm trùng đường tiết niệu dưới tái phát và các triệu chứng âm đạo khác.

Đối với một số thuốc giảm đau như NSAID không chọn lọc COX-2 đường uống thì cần tránh sử dụng lâu dài. NCT cần được dùng thuốc bảo vệ dạ dày (PPI) khi sử dụng các thuốc nhóm này như: Aspirin, Diclofenac, Ibuprofen, Indomethacin, Meloxicam, Naproxen, Piroxicam… Bởi, chúng làm tăng nguy cơ chảy máu đường tiêu hóa hoặc bệnh loét dạ dày ở những người trên 75 tuổi hoặc đang dùng Corticosteroid cả đường uống hoặc đường tiêm, thuốc chống đông máu, thuốc chống kết tập tiểu cầu. Khi sử dụng kèm các thuốc ức chế bơm Proton hoặc Misoprostol có thể làm giảm, nhưng không loại bỏ nguy cơ chảy máu đường tiêu hóa. Các NSAID cũng có thể làm tăng huyết áp và gây tổn thương thận ở NCT.

Kháng histamin như Chlorpheniramin, Diphenhydramin (uống), Doxylamine, Promethazine gây nguy cơ lú lẫn, khô miệng, táo bón và các tác dụng hoặc độc tính kháng Cholinergic khác. Có thể sử dụng Diphenhydramine trong các tình huống như điều trị cấp tính các phản ứng dị ứng nghiêm trọng; tuy nhiên cũng cần thận trọng và phải theo dõi chặt chẽ. Tác dụng phụ của thuốc có thể xảy ra ở bất kỳ bệnh nhân nào, nhưng với các đặc điểm của NCT khiến họ dễ bị tổn thương hơn. NCT lại thường dùng nhiều loại thuốc và có những thay đổi dược động học liên quan đến tuổi làm tăng nguy cơ tác dụng phụ có hại khi sử dụng thuốc.

Việc theo dõi sử dụng thuốc ở NCT rất quan trọng. Nếu dùng thuốc ngoại trú ở nhà, người bệnh cần ghi chép hướng dẫn sử dụng cho một loại thuốc mới bắt đầu sử dụng. Nếu tại bệnh viện, cần lưu giữ danh sách các loại thuốc mà bệnh nhân sử dụng trong hồ sơ bệnh án. Theo dõi dùng thuốc để đạt được các mục tiêu chữa bệnh và các phản ứng khác đối với các loại thuốc mới ở bệnh nhân là NCT và định kỳ đánh giá thuốc nếu tiếp tục cần sử dụng là biện pháp không thể bỏ qua khi cho NCT dùng bất cứ loại thuốc nào.

Những biện pháp này đặc biệt quan trọng đối với bệnh nhân lớn tuổi. Thiếu sự giám sát chặt chẽ, đặc biệt là sau khi các loại thuốc mới được kê đơn đa thuốc, làm tăng nguy cơ tác dụng phụ và không hiệu quả. Các tiêu chí đánh giá sử dụng thuốc cần tập trung vào liều lượng thuốc phù hợp, thời gian điều trị, tương tác thuốc- thuốc nếu có. Sử dụng thông tin về lịch sử dùng thuốc cho các đợt điều trị tiếp theo hoặc cả quá trình điều trị lâu dài, giúp ngăn ngừa tối đa những yếu tố nguy cơ kể trên.

ThS.Lê Quốc Thịnh